รายงานวิจัย
สุขภาพและสวัสดิการ
ทุนสนับสนุนงานพื้นฐาน (Fundamental Fund)
2569
พลังภูมิปัญญาสุขภาพ 3 วัฒนธรรม (ล้านนา ล้านช้าง ไทยกลาง) สู่การเสริมสร้างพฤฒพลังโดยการมีส่วนร่วมของคนทุกช่วงวัย จังหวัดอุตรดิตถ์
The Power of Health Wisdom from Three Cultures (Lanna, Lan Xang, Central Thai) Towards Enhancing Active Aging through Multi-Generational Participation in Uttaradit Province
นัยนา ศรีเลิศ อบต.คอรุม,นางอัมพร ศรีโยธา รพสต.ฝายหลวง
ปัจจุบันทั่วโลกได้ก้าวสู่สังคมผู้สูงอายุ (Aging Society) เนื่องจากผู้สูงอายุทั่วโลกได้เพิ่มจำนวนขึ้นทั้งเชิงปริมาณและสัดส่วน องค์การสหประชาชาติรายงานว่า พ.ศ. 2552 ผู้สูงอายุทั่วโลกมีประมาณ 737 ล้านคน คิดเป็นร้อยละ 1 ของประชากรโลกทั้งหมด และคาดประมาณว่าจำนวนผู้สูงอายุจะเพิ่มเป็น 1,963 ล้านคน หรือคิดเป็นร้อยละ 22 ใน พ.ศ. 2593 แนวโน้มสัดส่วนผู้สูงอายุที่มีอายุมากขึ้นยังเพิ่มขึ้น โดย 2 ใน 3 ของผู้สูงอายุในโลกอยู่ในประเทศกำลังพัฒนา (United Nation, 2020) ปัจจุบันประเทศไทยมีประชากรผู้สูงอายุคิดเป็นร้อยละ 19.95 ของประชากรทั้งหมด (สำนักทะเบียน กรมการปกครอง, 2566)ประเทศไทยได้ก้าวเข้าสู่ “สังคมผู้สูงอายุ” มาตั้งแต่ พ.ศ. 2548 และจะมีจำนวนผู้สูงอายุเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ จนถึง พ.ศ. 2570 ประชากรไทยจำนวน 1 ใน 4 คนจะเป็นผู้สูงอายุ ทำให้ประเทศไทยเป็น “สังคมผู้สูงอายุอย่างสมบูรณ์” (สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล, 2560; สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ, 2562) จังหวัดอุตรดิตถ์ ในปี พ.ศ. 2565มีสัดส่วนผู้สูงอายุร้อยละ 25.31 ซึ่งถือว่าเข้าสู่สังคมสูงวัยอย่างเต็มที่ (Super Aged Society) (สำนักงานสถิติ กรมการปกครองจังหวัดอุตรดิตถ์, 2567)
การเพิ่มขึ้นของผู้สูงอายุอาจมองว่าจะเป็นภาระให้บุตรหลานต้องดูแลในอนาคต เนื่องจากการเสื่อมสภาพของร่างกาย ความรู้ความเข้าใจดังกล่าวส่งผลต่อทัศนคติเชิงลบที่มีต่อผู้สูงอายุว่าเป็นวัยต้องพึ่งพิง ต้องมีผู้ดูแล ในขณะที่ยังมีผู้สูงอายุจำนวนมากที่มีสุขภาพดี มีสติปัญญาเฉียบคม มีความสามารถในการถ่ายทอดความรู้ มีคุณค่าต่อครอบครัว ชุมชน และสังคม ซึ่งการมีทัศนคติที่ดีและเกิดการยอมรับผู้สูงอายุ จะส่งผลให้มีการปฏิบัติต่อผู้สูงอายุอย่างเหมาะสม (กาญจนา ตั้งชลทิพย์, 2553) ดังนั้นการพัฒนาให้ผู้สูงอายุสามารถพึ่งพิงตนเอง ได้แสดงศักยภาพ หรืออีกนัยหนึ่งก็คือเป็นผู้สูงอายุที่มีภาวะพฤฒพลังจึงมีความจำเป็นอย่างยิ่ง
แนวคิดพฤฒพลัง (Active Aging) ขององค์การอนามัยโลก อธิบายถึงองค์ประกอบสำคัญของการเป็นผู้สูงอายุที่มีพลัง ประกอบด้วย 3 ประการได้แก่ 1) มีสุขภาพที่ดี (Healthy) 2) มีความมั่นคงหรือการมีหลักประกันชีวิต (Security) และ 3) มีส่วนร่วม (Participation) ( พุทธชาติ แผนสมบูรณ์ และคณะ, 2561) จากการสำรวจของสำนักงานสถิติ (2560) พบว่าผู้สูงอายุไทยมี ดัชนีพฤฒพลังหรือคุณภาพในการดำรงชีวิตอยู่ในระดับปานกลาง เมื่อพิจารณาพฤฒพลังรายด้านพบว่า พฤฒพลังด้านสุขภาพมีค่าดัชนีสูงสุด รองลงมาคือด้านความมั่นคง โดยดัชนีด้านการมีส่วนร่วมมีคะแนนต่ำสุด ซึ่งจำเป็นต้องได้รับการส่งเสริม อย่างไรก็ตามพฤฒพลังด้านสุขภาพมีความสำคัญมากเพราะจะทำให้พฤฒพลังด้านอื่นเพิ่มขึ้นได้ถ้าผู้สูงอายุมีสุขภาพที่ดี การขับเคลื่อนงานระบบรองรับสังคมสูงวัยไม่จำเป็นต้องอาศัยทุนทางเศรษฐกิจเพียงอย่างเดียว กลุ่มผู้สูงอายุยังสามารถใช้ทุนทางวัฒนธรรมในการดำเนินกิจกรรมและบำเพ็ญประโยชน์ต่อสังคมและท้องถิ่น โดยใช้กลยุทธ์การเรียนรู้ตลอดชีวิตผ่านการถ่ายทอดภูมิปัญญา
จังหวัดอุตรดิตถ์มีมรดกวัฒนธรรมที่อุดมสมบูรณ์ เป็นพื้นที่ที่มีการผสมผสาน 3 วัฒนธรรม ได้แก่ วัฒนธรรมล้านนา วัฒนธรรมล้านช้าง และวัฒนธรรมไทยกลาง ซึ่งสะท้อนถึงความหลากหลายและแตกต่างในแต่ละวัฒนธรรม นอกจากนี้ในแต่ละวัฒนธรรมยังมีภูมิปัญญาสุขภาพซึ่งหยั่งรากลึกเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่เอื้อต่อการมีสุขภาวะของคนในชุมชนรวมถึงผู้สูงอายุ การนำภูมิปัญญาสุขภาพของแต่ละวัฒนธรรม มาใช้เพื่อเสริมสร้างพฤฒพลัง ผ่านการมีส่วนร่วมของคนทุกช่วงวัย (เยาวชน วัยกลางคน และผู้สูงอายุ) จะช่วยสนับสนุนซึ่งกันและกันผ่านประสบการณ์จากรุ่นหนึ่งไปอีกรุ่นหนึ่งจะช่วยเสริมสร้างความแข็งแกร่งให้กับคนทุกช่วงวัย รวมถึงเสริมสร้างพฤฒพลังให้กับผู้สูงอายุ ดังนั้นการมีส่วนร่วมของคนสามวัยในการเสริมสร้างพฤพลังบนฐานภูมิปัญญาสุขภาพไม่เพียงแต่จะช่วยเสริมพฤฒพลังให้กับผู้สูงอายุแต่ยังเสริมสร้างความสัมพันธ์ที่ดีในครอบครัวและชุมชน ช่วยให้ทุกคนรู้สึกมีคุณค่าและมีส่วนร่วมในสัคม จากการทบทวนงานวิจัยเกี่ยวกับกับเสริมสร้างพฤฒพลังให้กับผู้สูงอายุพบว่างานวิจัยส่วนใหญ่เป็นการวิจัยเชิงปริมาณเพื่อศึกษาภาวะพฤฒพลัง หรือปัจจัยกำหนดระดับภาวะพฤฒพลัง (ฐาณญา สมภู่ และ คณิตเขียววิชัย, 2562; สุภจักษ์ แสงประจักษ์ชัยกุล, 2558) ซึ่งพบว่าปัจจัยกำหนดพฤฒพลังได้แก่ อายุ ที่อยู่อาศัย ระดับการศึกษา สถานภาพสมรส รายได้ต่อปี การตรวจสุขภาพ การออกกำลังกาย ซึ่งตัวแปรส่วนใหญ่เป็นตัวแปรส่วนบุคคลที่ไม่สามารถปรับเปลี่ยนได้ นอกจากนี้ยังมีงานวิจัยที่พัฒนาโปรแกรมเพื่อเสริมสร้างพฤฒพลัง (พุทธชาติ แผนสมบุญ และคณะ, 2561; เพียงแข ภูผายาง และคณะ, 2563) หรือเป็นการทบทวนวรรณกรรมเพื่อให้ข้อเสนอแนะต่อการเสริมสร้างพฤฒพลัง (ทัศนีย์ ตริศายลักษณ์, 2561) แต่อย่างไรก็ตามงานวิจัยดังกล่าวยังไม่มีการพัฒนารูปแบบการเสริมสร้างพฤฒพลังโดยมีคนทุกช่วงวัยมีส่วนร่วม นอกจากนี้งานวิจัยยังขาดการวัดผลลัพธ์เชิงประจักษณ์และผลในระยะยาวรวมถึงผลลัพธ์ในเชิงคุณภาพ นอกจากนี้ยังไม่มีงานวิจัยที่มุ่งพัฒนาพื้นที่ต้นแบบที่พร้อมขยายผลความสำเร็จยังพื้นที่อื่น
มหาวิทยาลัยราชภัฏอุตรดิตถ์ เป็นมหาวิทยาลัยเพื่อการพัฒนาท้องถิ่น มีภารกิจบริการวิชาการแก่ชุมชน ซึ่งประเด็นสังคมสูงวัยเป็นยุทธศาสตร์หนึ่งในการปรับเปลี่ยนพลิกโฉม (Reinventing) ของมหาวิทยาลัย หลักสูตรสาธารณสุขศาสตร์ได้มีโครงการฝึกปฏิบัติการพัฒนาสุขภาพชุมชน เพื่อสำรวจระบบสุขภาพชุมชนรวมถึงภูมิปัญญาสุขภาพ โดยให้นักศึกษาจะอาศัยอยู่ในชุมชนเป็นระยะเวลา 8 สัปดาห์ ทำให้มีข้อมูลเกี่ยวกับภูมิปัญญาสุขภาพที่เอื้อต่อการเสริมสร้างพฤฒพลังให้กับผู้สูงอายุ และภูมิปัญญาสุขภาพบางอย่างที่หายไปเนื่องจากไม่มีคนสืบทอด อีกทั้งคนรุ่นใหม่ไม่ให้ความสำคัญ มองว่าเป็นสิ่งงมงาย ในการวิจัยครั้งนี้คณะผู้วิจัยได้คัดเลือกพื้นที่ที่เป็นตัวแทนของแต่ละวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาเป็นต้นแบบการเสริมสร้างพฤฒพลังโดยความร่วมมือของคนทุกช่วยวัย บนฐานภูมิปัญญาสุขภาพ จากแต่ละวัฒนธรรมโดยพิจารณาจากทุน ศักยภาพและความพร้อมในการขับเคลื่อนพื้นที่ต้นแบบ โดยในการวิจัยระยะแรกจะเป็นการยกระดับพื้นที่ต้นแบบ พัฒนาระบบและกลไกพัฒนาศักยภาพเครือข่าย ตัวแทนพื้นที่วัฒนธรรมล้านช้างคือ ตำบลแสนตอ อ.น้ำปาด ตัวแทนพื้นที่วัฒนธรรมล้านนาคือ ตำบลฝายหลวงและตัวแทนพื้นที่วัฒนธรรมไทยกลางคือ ตำบลในเมือง อ.พิชัย ซึ่งหลังจากพัฒนาพื้นที่ต้นแบบ 3 พื้นที่แล้วในการวิจัยระยะที่ 2 จะเป็นสร้างเครือข่ายเพื่อขยายผลความสำเร็จต่อไป การวิจัยครั้งนี้จะเป็นแนวทางในการจัดการภูมิปัญญาสุขภาพ เพื่อเสริมสร้างพฤฒพลังให้กับผู้สูงอายุโดยการมีส่วนร่วมของคนทุกช่วงวัยในพื้นที่อื่น และจะทำให้เกิดภาวะพฤฒพลังในผู้สูงอายุต่อไป
พื้นที่ต้นแบบ, พฤฒพลัง,คนทุกช่วงวัย, ภูมิปัญญาสุขภาพ 3 วัฒนธรรม, การพัฒนาเครือข่าย