รายงานวิจัย

มนุษยศาสตร์และศิลปกรรมศาสตร์
ทุนสนับสนุนงานพื้นฐาน (Fundamental Fund)
2569
กลไกการจัดการปัญหาความยากจนบนพื้นที่สูงเพื่อเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนของชุมชน บ้านห้วยโทน อำเภอบ่อเกลือ จังหวัดน่าน
A mechanism for managing poverty in the highlands for the sustainable development goals of the Ban Huai Thon community. Bo Kluea District, Nan Province
ภูดิท เรืองรอง
จากข้อมูล TPMAP ปีพ.ศ. 2566 ของจังหวัดน่านพบว่า ภาพรวมของคนจนในจังหวัดน่านมีจำนวน 11,322 คน จากประชากรสำรวจทั้งหมด 331,772 คน แบ่งเป็นคนจนด้านสุขภาพจำนวน 769 คน คนจนด้านความเป็นอยู่ จำนวน2,687 คน คนจนด้านการศึกษาจำนวน2,899 คน คนจนด้านรายได้จำนวน 6,338 คน และคนจนด้านการเข้าถึงบริการภาครัฐ จำนวน 6 คน และเมื่อพิจารณารายอำเภอพบว่า อำเภอเวียงสา มีสัดส่วนคนจนมากที่สุดจำนวน 3,374 คน คิดเป็นร้อยละ 6.77 ขอประชกรทั้งหมด รองลงมา เป็นอำเภอปัว คนจนจำนวน 2,099 คน คิดเป็นร้อยละ 4.98 อำเภอเมืองน่าน มีคนจนจำนวน 1,230 คน คิดเป็นร้อยละ 2.36 และเมื่อพิจารณาข้อมูลพบว่าอำเภอบ่อเกลือเป็นอำเภอพื้นที่ที่มีพัฒนาการด้านการแก้ไขปัญหาความยากจนสูงสุดเป็นอำดับต้นๆ ของจังหวัดน่าน ซึ่งในปีพ.ศ. 2665 มีสัดส่วนคนนจำนวนร้อยละ 59.14 แต่ในปีพ.ศ. 2566 สัดส่วนคนจนละลงหรือเพียงร้อยละ 1.68 เมื่อพิจารณาในระดับอำเภอพบว่าอำเภอบ่อเกลือ มีคนจนจำนวน 210 คน จากประชากรสำรวจ 12,508 คน ซึ่งแยกเป็นตำบลบ่อเกลือใต้ มีคนจนจำนวน 89 คน คิดเป็นร้อยละ 2.12 ซึ่งส่วนใหญ่มีความยากจนด้านรายได้จำนวน 60 คน ด้านการศึกษา จำนวน 24 คน และด้านความเป็นอยู่ จำนวน 14 คน ตำบลภูฟ้า พบว่ามีคนจนจำนวน 49 คน คิดเป็นร้อยละ 2.02 มีคนจนด้านรายได้จำนวน 31 คน คนจนด้านการศึกษา 12 คน และ คนจนด้านคาวมเป็นอยู่จำนวน 10 คน ตำบลบ่อเกลือเหนือมีคนจนจำนวน 39 คน คิดเป็นร้อยละ 1.37 ซึ่งแยกเป็นคนจนด้านความเป็นอยู่จำนวน 22 คน ด้านการศึกษา จำนวน 12 คน และ ด้นรายได้จำนวน 5 คน และพบว่าตำบลดงพญามีสัดส่วนคนนน้อยที่สุดในอำเภอบ่อเกลือ คือมีสัดส่วนคนจนจำนวน 33 คน คิดเป็นร้อยละ 1.09 และเมื่อพิจารณารายหมู่บ้านในตำบลดงพญา อำเภอบ่อเกลือพบว่า หมู่บ้านห้วยโทนมีคนจำนวน 4 คน คิดเป็นร้อยละ 1.03 ซึ่งทั้ง 4 คน เป็นคนจนด้านรายได้ (https://www.tpmap.in.th/2566) จากการสำรวจข้อมูลพบว่าบ้านห้วยโทน ตำบลดงพญา อำเภอบ่อเกลือ จังหวัดน่าน เป็นหมู่บ้านต้นแบบหมู่บ้านแก้ไขปัญหาความยากจน บนพื้นที่สูงระดับประเทศ ข้อมูลเบื้องต้นพบว่าบ้านห้วยโทน เป็นหมู่บ้านชนเผ่าลัวะ ติดชายแดนประเทศลาวมีความยากจนสูง เข้าไม่ถึงการพัฒนา ไม่มีอาชีพและรายได้ มีวิถีชีวิตแบบดั้งเดิมด้วยการทำไร่ข้าวหมุนเวียน หาของป่าและรับจ้างทั่วไปเพื่อหารายได้เลี้ยงชีพ ด้วยวิถีชีวิตและวิถีเกษตรแบบดั้งเดิมที่ต้องเพาะปลูกข้าวให้ได้ปริมาณมากเพียงพอต่อการบริโภค จึงมีการบุกรุกทำลายป่าเกิดปัญหาภูเขาหัวโล้นตามมา บ้านห้วยโทนจึงได้รับการพัฒนาจากสถาบันวิจัยและพัฒนาที่พื้นสูง (องค์การมหาชน) หรือ สวพส. ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการดำเนินการแก้ไขปัญหาให้กับชุมชนบนพื้นที่สูง จึงได้มีการจัดตั้งโครงการพัฒนาพื้นที่สูงแบบโครงกรหลวงบ่อเกลือ โดยได้ดำเนินการในพื้นที่อำเภอบ่อเกลือ จังหวัดน่าน ตั้งแต่ พ.ศ. 2555 มาจนถึงปัจจุบัน โดยอาศัยความร่วมมือ ร่วมใจของชุมชน และหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ด้วยการใช้การจัดทำแผนชุมชน เพื่อใช้เป็นแนวทางในการพัฒนาหมู่บ้านที่ตรงกับปัญหาและความต้องของุชมชนและประชาชนอย่างแท้จริง การดำเนินการของสถาบันวิจัยและพัฒนาที่พื้นสูง (องค์การมหาชน) หรือ สวพส. ทำให้บ้านห้วยโทนสามารถแก้ไขปัญหาความยากจนได้อย่างเป็นรูปธรรม ชุมชนได้รับการส่งเสริมอาชีพทางเลือกใหม่ ด้วยระบบเกษตรปลอดภัยที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม มีกรนำองค์ความรู้จากแต่ละหน่วยงานมาเพิ่มผลผลิตข้าว และเพิ่มอาชีพทางเลือกใหม่ ทำให้เกษตรกรร้อยละ 76 ของชุมชน มีรายได้เฉลี่ยเพิ่มขึ้นเป็น 100,000 – 250,000 บาท/ครัวเรือน/ปี จากผลผลิตกาแฟอาราบิก้าของกลุ่มวิสาหกิจชุมชนผู้ผลิตกาแฟบ้านห้วยโทน ซึ่งเป็นพืชหลักจากการส่งเสริม เป็นอาชีพที่สร้างรายได้ที่ยังยืน สอดคล้องกับภูมิสังคมของพี่น้องลัวะบ้านห้วยโทน และที่สำคัญคือเป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม ช่วยลดพื้นที่ไร่หมุนเวียน ลดการเผาซึ่งเป็นสาเหตุของหมอกควันไฟป่า คืนพื้นทีสีเขียงด้วยกาแฟและไม้ท้องถิ่นกว่า 1,350 ไร่ ชุมชนสามารถบริหาร จัดการทรัพยากรได้อย่างคุ้มค่า ร่วมกันดูแลป่าต้นน้ำและป้องกันไฟป่าในพื้นที่ของจังหวัดน่านร่วม 10,646 ไร่ (https://www.researchworldthailand.com/) จากความร่วมมือของชุมชน และหน่วยงานในพื้นที่ที่ร่วมพัฒนาเมืองน่านเมื่อแห่งความสุขสู่เศรษฐกิจสร้างสรรค์ ธรรมชาติสมบูรณ์ การเกษตรมั่งคั่ง ชุมชนเข้มแข็ง ทำให้บ้านห้วยโทน ได้รับรางวัลการันตีด้วยรางวัลเลิศรัฐ สาขา บริหารราชการแบบมีส่วนร่วม ประจำปี 2565 ประเภท สัมฤทธิ์ผล ประชาชนมีส่วนร่วม(Effective Change ) ผลงานระดับดีเด่น จากสำนักงานคณะกรรมการพัฒนาระบบราชการไทย ในผลงาน: ร่วมมือสร้างรายได้ ร่วมแรงใจให้ท้องอิ่ม สร้างรอยยิ้มชาวห้วยโทน ดังนั้นแนวทางการแก้ไขปัญหาความยากจนบนพื้นที่สูงของสถาบันวิจัยและพัฒนาที่พื้นสูง (องค์การ มหาชน) หรือ สวพส. ที่ดำเนินร่วมกับชุมชนบ้านห้วยโทน ตำบลดงพญา อำเภอบ่อเกลือจังหวัดน่าน และองค์กร เครือข่ายภาครัฐและเอกชนในพื้นที่จังหวดัน่าน จนทำให้บ้านห้วยโทนเป็นพื้นที่ต้นแบบในการดำเนินการแก้ไข ปัญหาความยาจนบนพื้นที่สูง ซึ่งการดำเนินการวิจัยเรื่องกลไกการจัดการปัญหาความยากจนบนพื้นที่สูงเพื่อ เป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนของชุมชนบ้านห้วยโทน อำเภอบ่อเกลือ จังหวัดน่าน นี้จะทำให้ได้มาซึ่งณูปแบบ กลไกในการบริหาร จัดการพื้นที่ รวมถึงปัจจัยแห่งหาความสำเร็จในการดำเนินการ เพื่อให้ได้ต้นแบบไปใช้ในการ กำหนดนโยบาย หรือนำไปขยายผลต่อยังชุมชนบนพื้นที่สูงอื่นๆของจังหวัดน่านต่อไป โดยมีคำถามในการวิจัย ดังนี้ 1) กลไกความร่วมมือระหว่างภาคประชาชน ภาครัฐ และภาคเอกชนในการแก้ไขปัญหาความยากจนบน พื้นที่สูง ของชุมชนบ้านห้วยโทน อำเภอบ่อเกลือจังหวัดน่านเป็นอย่างไร 2) ปัจจัยความสำเร็จในการแก้ไขปัญหา ความยากจนบนพื้นที่สูงของชุมชนบ้านห้วยโทน อำเภอบ่อเกลือ จังหวัดน่านเป็นอย่างไร และมีปัจจัยใดบ้าง 3) กรอบนโยบายในการแก้ไขปัญหาความยากจนที่เหมาะสมกับบริบทพื้นที่สูงของจังหวัดน่าน ควรเป็นเช่นไร
กลไกการจัดการ, ปัญหาความยากจนบนพื้นที่สูง, เป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน